Zachowek to instytucja prawa spadkowego, która ma za zadanie chronić członków najbliższej rodziny zmarłego przed tym, iż nie otrzymają po nim żadnego majątku.

Jeżeli zmarły rozporządził na wypadek śmierci swoim majątkiem tak, że pominął któregoś z członków najbliższej rodziny, wówczas oni są uprawnieni do żądania zapłaty zachowku.

Do zachowku uprawnieni są zstępni (dzieci/wnuki), małżonek oraz rodzice spadkodawcy, ale tylko pod warunkiem, że byliby oni spadkobiercami ustawowymi (np. gdyby zmarły nie sporządził testamentu).

Wysokość zachowku:

• jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym,
• w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału.

Zachowek muszą zapłacić najczęściej spadkobiercy testamentowi lub osoby, które od zmarłego otrzymały darowiznę, taką, że w momencie śmierci spadkodawca nie pozostawił już znaczącego majątku.

Do tej pory, zapłata zachowku w całości była nieunikniona. Jedynie w skrajnych sytuacjach wynikających z zasad współżycia społecznego (art. 5 k.c.) sąd mógł nieco modyfikować obowiązek zapłaty zachowku.

Obecnie pojawiły się przepisy, które wprost pozwalają na zwiększenie ochrony osób, które muszą zachowek zapłacić.

Mianowicie, od 22.05.2023r. można żądać by sąd odroczył termin zapłaty zachowku, rozłożył płatność na raty, a w wyjątkowych przypadkach – zmniejszył kwotę (przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku).

Termin płatności rat nie może co do zasady przekraczać pięciu lat (wyjątkowo sąd może ten termin przedłużyć do 10 lat).

Niemniej jednak, jeżeli sąd by zmniejszył zachowek, a potem okazałoby się, że przyczyny, dla których obniżono zachowek ustały – wówczas uprawniony do zachowku może żądać jego uzupełnienia.

Co ważne, przepisy dotyczące odroczenia terminu płatności, rozłożenia na raty czy obniżenia zachowku można też stosować w postępowaniach sądowych, które co prawda zostały rozpoczęte przez dniem wejścia w życie zmian, ale na dzień 22.05.2023r. były jeszcze w toku.

Druga istotna zmiana, która już zupełnie może prowadzić do uniknięcia zachowku to wprowadzenie do kodeksu cywilnego umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku.

Dotychczas orzecznictwo sądowe dopuszczało zawarcie takiej umowy, jednak poglądy nie były jednolite. Wprowadzono wprost do ustawy tę umowę, więc wyeliminowano wątpliwości co do jej dopuszczalności.

Umowa o zrzeczenie się prawa do zachowku zawierana jest za życia spadkodawcy z potencjalnie uprawnionym do zachowku. Wymagana jest forma aktu notarialnego.

Zawarcie takiej umowy za życia spadkodawcy eliminuje ryzyko, że po jego śmierci nastąpi konflikt w rodzinie i dotychczas nie roszczący sobie praw do majątku członek rodziny, zacznie wysuwać roszczenia przeciwko osobom, które ten majątek od spadkodawcy otrzymały.

Wyżej wskazane zmiany uelastyczniają zasady rządzące instytucją zachowku i prowadzą do bardziej indywidualnego wyważenia interesów uprawnionego i zobowiązanego do zapłaty.